دفاع از مالک اشتر

پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج‏15 ؛ ص513

443 وقد جاءه نعی الأشتر رحمه اللَّه: مَالِکٌ وَ مَا مَالِکٌ! وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ جَبَلًا لَکَانَ فِنْداً، وَ لَوْ کَانَ حَجَراً لَکَانَ صَلْداً، لَایَرْتَقِیهِ الْحَافِرُ، وَ لَایُوفِی عَلَیْهِ الطَّائِرُ.

هنگامى که خبر شهادت مالک اشتر رحمه الله به امام علیه السلام رسید،
امام علیه السلام‏ درباره او چنین‏ فرمود:
مالک، اما چه مالکى! به خدا سوگند اگر کوه بود یکتا بود و اگر سنگ بود سرسخت و محکم بود. هیچ مرکبى نمى‏توانست از کوهسار وجودش بالا رود و هیچ پرنده‏اى به قله آن راه نمى‏یافت.
پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏15، ص: 514
مرحوم سید رضى مى‏افزاید: «واژه فِند (بر وزن هند) به معناى کوه یکه و تنهاست»؛ (
قال الرضىُّ: و الفِندُ: المُنفَرِد من الجِبال‏
).
پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏15، ص: 515
شرح و تفسیر مالک، بزرگمرد نستوه‏
هنگامى که خبر شهادت مالک اشتر رحمه الله به امام علیه السلام رسید درباره او چنین فرمود:
«مالک اما چه مالکى! به خدا سوگند اگر کوه بود یکتا بود و اگر سنگ بود سرسخت و محکم بود. هیچ مرکبى نمى‏توانست از کوهسار وجودش بالا رود و هیچ پرنده‏اى به قله آن راه نمى‏یافت»؛ (
وَقد جاءه نَعیُ الأشتَرِ رحِمهُ اللَّه: مَالِکٌ وَمَا مَالِکٌ! وَ اللَّهِ لَوْ کَانَ جَبَلًا لَکَانَ فِنْداً، وَ لَوْ کَانَ حَجَراً لَکَانَ صَلْداً، لَایَرْتَقِیهِ الْحَافِرُ، وَ لَایُوفِی عَلَیْهِ الطَّائِرُ
). امام علیه السلام در این توصیف فشرده و پرمعنا درباره شخصیت مالک سنگ تمام گذاشته است. از یک طرف او را به کوه بى‏نظیرى تشبیه مى کند که هیچ انسان و پرنده‏اى نمى‏تواند به قله آن برسد و از سوى دیگر او را به سنگ محکمى تشبیه مى‏نماید که در برابر حوادث بسیار مقاوم است.
در واقع دو وصف مهم در این عبارت درباره مالک بیان شده است: یکى اوج افکار بلند و همت عالى او و دیگر استقامت و پایدارى‏اش در برابر دشمنان و مالک در طول عمر خود که در صحنه‏هاى مختلفى ظاهر شد هر دو معنا را به اثبات رساند.
«نَعْى» (بر وزن سعى) به معناى خبر فوت انسانى است و ناعى به کسى گفته مى‏شود که خبر مرگ شخصى را به دیگران برساند.
پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏15، ص: 516
«فِند» (بر وزن هند) همان‏گونه که در تفسیر مرحوم سید رضى آمده بود به معناى کوه یکه و تنهاست و به‏کار بردن این تعبیر درباره مالک اشتر به این معناست که او در میان اصحاب و یاران بزرگ على علیه السلام ازنظر عظمت، یکتا و تنها بود.
«صَلد» (بر وزن فرد) به معناى سنگ صاف و محکم است و مُصَلّد به آنچه آب در آن نفوذ نکند و آن را متلاشى نسازد اطلاق شده است.
«حافر» در اصل به معناى سُم است و به حیواناتى که تک‏سم هستند مانند اسب و قاطر، حافر نیز اطلاق مى‏شود. به این مناسبت که پاى آن‏ها زمین را حفر مى‏کند و لذا اسم فاعل از ماده حفر بر آن اطلاق شده است و در عبارت حکیمانه امام علیه السلام به معناى مرکب است به قرینه جمله «لا یرتقیه» و همچنین تقابل با طائر.
«یرتقیه» از ماده «رقى» (بر وزن نهى) به معناى بالا رفتن است.
«یوفِى» از ماده «وفا» گرفته شده و در این‏جا به معناى بالا رفتن در حد اعلى است.
زندگى پرافتخار مالک اشتر نیز شاهد بر این گفتار امام علیه السلام است. فکر او به اندازه‏اى بلند بود که غیر از امام و پیشواى خود و مصالح مسلمین کسى یا چیزى را به رسمیت نمى‏شناخت و استقامت او در حدى بود که در برابر هیچ دشمنى سر تسلیم فرود نیاورد و به‏خصوص امتحان خود را در جنگ صفین پس داد که اگر فتنه‏گران مانع نشده بودند کار لشکر شام و معاویه را یکسره کرده بود.
امام علیه السلام در موارد دیگرى از نهج‏البلاغه ازجمله در نامه سیزدهم نیز به مدح و بیان منزلت او پرداخته به هنگامى که به او مأموریتى در لشکر صفین مى‏دهد، درباره او مى‏گوید: او کسى است که سستى در عزمش راه ندارد و بیم لغزش در او نمى‏رود. در جایى که سرعت لازم است کندى نخواهد کرد و در آن‏جا که ملایمت لازم است سرعت و شتاب به خرج نمى‏دهد؛ «
فَإِنَّهُ مِمَّنْ لَایخَافُ وَهْنُهُ‏
پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏15، ص: 517
وَ لَاسَقْطَتُهُ وَ لَابُطْؤُهُ عَمَّا الْإِسْرَاعُ إِلَیهِ أَحْزَمُ وَ لَاإِسْرَاعُهُ إِلَى مَا الْبُطْءُ عَنْهُ أَمْثَلُ‏
».
و هنگامى که ولایت کشور مصر را به دست مالک سپرد در نامه‏اى به مردم آن کشور مرقوم داشت: بعد از حمد و ثناى الهى، من یکى از بندگان خاص خدا را به‏سوى شما فرستادم؛ کسى که به‏هنگام خوف و خطر خواب به چشم او راه نمى‏یابد و در ساعات ترس و وحشت از دشمن نمى‏هراسد و فرار نمى‏کند. در برابر بدکاران از شعله آتش سوزنده‏تر است و او مالک بن حارث از طایفه مذحج است؛ «
أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ بَعَثْتُ إِلَیکُمْ عَبْداً مِنْ عِبَادِ اللَّهِ لَاینَامُ أَیامَ الْخَوْفِ وَ لَاینْکُلُ عَنِ الْأَعْدَاءِ سَاعَاتِ الرَّوْعِ أَشَدَّ عَلَى الْفُجَّارِ مِنْ حَرِیقِ النَّارِ وَ هُوَ مَالِکُ بْنُ الْحَارِثِ أَخُو مَذْحِجٍ‏
». نکته مالک اشتر، مرد بسیار شجاع و پرافتخار
درباره شخصیت مالک اشتر و فضایل او بحث‏هاى فراوانى در کتب تاریخ و حدیث آمده که نقل همه آن‏ها در این‏جا به طول مى‏انجامد. تنها به چند نکته قناعت مى‏کنیم:
نخست این‏که آنچه امام علیه السلام در مدح و بیان اوصاف او فرموده درباره هیچ‏یک از اصحاب و یارانش بیان نکرده است ازجمله هنگامى که خبر شهادت او به امام علیه السلام رسید فوق‏العاده ناراحت شد و کلماتى در مدح اشتر بیان کرد ازجمله فرمود: «
لقد کانَ لى کما کنتُ لرسولِ اللَّه صلى الله علیه و آله‏
؛ مالک براى من همچون من براى رسول خدا صلى الله علیه و آله بود».
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نیز در کلام معروفش درباره ابوذر اشاره سربسته‏اى به فضیلت‏
پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏15، ص: 518
مالک اشتر کرد. ابوذر به‏هنگام وفاتش در ربذه در حالى که دخترش گریه مى‏کرد گفت: گریه نکن بشارت باد بر تو. روزى من و سه نفر دیگر از یاران پیامبر صلى الله علیه و آله در خدمتش بودیم فرمود: «
لَیمُوتَنَّ أَحَدُکُمْ بِفَلَاةٍ مِنَ الْأَرْضِ یشْهَدُهُ عِصَابَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ‏
؛ یکى از شما در بیابانى از دنیا مى‏رود که گروهى از مؤمنان (راستین) به‏سراغ او مى‏آیند (و او را با احترام دفن مى‏کنند). افراد دیگرى که با من بودند هیچ‏کدام در بیابان از دنیا نرفتند و این منم که در این بیابان از دنیا مى‏روم. نه من دروغ مى‏گویم نه پیامبر صلى الله علیه و آله خلافى به من گفته است. تو در همین‏جا بنشین و به جاده نگاه کن خواهى دید که به‏سراغ من مى‏آیند. مرحوم علامه مجلسى پس از نقل این داستان، از ابن عبدالبرّ نقل مى‏کند: از کسانى که آمدند و او را با احترام دفن کردند حجر بن عدى و مالک اشتر بودند.
ابن ابى‏الحدید در شرح نامه سیزدهم نهج‏البلاغه به هنگامى که مالک اشتر را معرفى مى‏کند مى‏گوید: او تک‏سوار شجاعى بود، و رئیسى از بزرگان شیعه و شخصیت‏هاى برجسته محسوب مى‏شد. بسیار به امیرمؤمنان على علیه السلام و یارى آن حضرت علاقه‏مند بود. (و به او عشق مى‏ورزید).
سپس اشاره به جمله‏اى که ذکر نمودیم مى‏کند که امام علیه السلام فرمود: او نسبت به من مانند من نسبت به رسول خدا صلى الله علیه و آله بود. سپس به ذکر فضایل مالک پرداخته و در این زمینه داد سخن مى‏دهد و در ادامه مى‏گوید: مدح و تمجیدى که امیرمؤمنان علیه السلام در این نامه (نامه سیزده) از مالک اشتر کرده در عین اختصار به‏قدرى مهم است که در یک کلام طولانى نمى‏توان آن را بیان کرد و به جانم سوگند که مالک اشتر شایسته این مدح و تمجید بود. او مردى جنگجو، باسخاوت، بردبار، فصیح و شاعر بود و میان نرمش و شدتِ عمل جمع کرده بود. به‏هنگام لزوم شدت، شدید و به‏هنگام لزوم مدارا، نرم و ملایم بود.
پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج‏15، ص: 519
این سخن را با روایتى درباره او که مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار آورده پایان مى‏دهیم هر چند سخن در این زمینه بسیار است. در جلد 33 بحارالانوار چنین مى‏خوانیم که جمعى از بزرگان طایفه نخع هنگامى که خبر شهادت مالک اشتر به آن‏ها مى‏رسد مى‏گویند: خدمت امیرمؤمنان علیه السلام رسیدیم دیدیم او بسیار اندوهگنین است و تأسف مى‏خورد؛ فرمود: «
لِلَّهِ دَرُّ مَالِکٍ وَمَا مَالِکٌ لَوْ کَانَ مِنْ جَبَلٍ لَکَانَ فِنْداً وَ لَوْ کَانَ مِنْ حَجَرٍ لَکَانَ صَلْداً أَمَا وَ اللَّهِ لَیهُدَّنَّ مَوْتُکَ عَالَماً وَ لَیفْرِحَنَّ عَالَماً عَلَى مِثْلِ مَالِکٍ فَلْتَبْکِ الْبَوَاکِى وَ هَلْ مَرْجُوٌّ کَمَالِکٍ وَهَلْ مَوْجُودٌ کَمَالِکٍ‏
؛ آفرین بر مالک، چه مالکى! اگر کوه بود کوه تنهاى بزرگى بود و اگر از سنگ بود سنگى بسیار محکم. به خدا سوگند مرگ تو عالَمى را تکان مى‏دهد و عالَم دیگرى را خوشحال مى‏کند. (مردم عراق بر مرگ او اشک مى‏ریزند و مردم شام و یاران معاویه شادى مى‏کنند) گریه‏کنندگان براى مثل مالک باید گریه کنند. آیا شخص امیدوار کننده‏اى مثل مالک پیدا مى‏شود؟ آیا موجودى مثل مالک یافت مى‏شود؟».
یکى از طائفه نخع (قبیله مالک) مى‏گوید: على علیه السلام پیوسته اندوهگین بود و بر مرگ مالک تأسف مى‏خورد به اندازه‏اى که ما فکر کردیم او مصیبت‏زده اصلى است نه ما که قبیله مالک هستیم و روزهاى متوالى آثار آن در چهره امیرمؤمنان علیه السلام نمایان بود.
فضایل مالک اشتر در بسیارى از کتاب‏هایى که قبل از نهج‏البلاغه تألیف شده بیان گردیده است.